Αθανασία Τσέλλου
Όταν οι ιστορικοί του μέλλοντος επιχειρήσουν να προσδιορίσουν χρονικά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η αλυσίδα των γεγονότων με κυρίαρχα την πτώση του τείχους του Βερολίνου και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης θα καταλήγει σε έναν έσχατο κρίκο, την ιστορική συμφωνία για τη λήξη του οικονομικού εμπάργκο των ΗΠΑ στην Κούβα.
Η αντίστροφη μέτρηση για να τεθεί υπό εξάλειψη το τελευταίο απομεινάρι αυτού που ο Ουίνστον Τσόρτσιλ αποκάλεσε το 1946 «Σιδηρούν Παραπέτασμα» μεταξύ Δύσης και Ανατολής ξεκίνησε περίπου πριν από ενάμιση χρόνο, κατόπιν πρωτοβουλιών του Πάπα Φραγκίσκου.
Με έδρα των παρασκηνιακών διαπραγματεύσεων των Καναδά, οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και Κούβας υλοποίησαν την υπόσχεση που είχαν δώσει στον Ποντίφικα περί έναρξης μυστικών διπλωματικών επαφών με ορίζοντα την αποκατάσταση των σχέσεων των δύο χωρών. Ο Μπάρακ Ομπάμα είχε έτσι και αλλιώς την προδιάθεση προσέγγισης, ενώ η λατινοαμερικάνικη καταγωγή του Φραγκίσκου (Αργεντίνος) εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από την απέναντι πλευρά.
Το πρώτο αίμα
Η μισού αιώνα και πλέον ψυχροπολεμική αντιπαράθεση Ηνωμένων Πολιτειών και Κούβας, ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα στην παγκόσμια ιστορία, αποτελούσε εδώ και 25 χρόνια την αναχρονιστική συνέχιση των οικονομικών κυρώσεων που επέβαλε η παγκόσμια υπερδύναμη στο νεοσύστατο κομμουνιστικό κράτος το 1961.
Δύο χρόνια μετά δηλαδή από τη νίκη του Φιντέλ Κάστρο και του επαναστατικού στρατού στον κουβανικό εμφύλιο, που είχε ως αποτέλεσμα την εκδίωξη του υποστηριζόμενου από τις ΗΠΑ δικτάτορα Φουλχένσιο Μπατίστα.
Η επανάσταση είχε ξεκινήσει το 1953 και έξι χρόνια αργότερα ο Κάστρο μπήκε θριαμβευτής στην Αβάνα, αποφασισμένος να μην αφήσει τίποτα ίδιο με το «χθες». Παρέα με τον Τσε Γκεβάρα προχώρησαν με συνοπτικές διαδικασίες σε σοσιαλιστικές μεταρρυθμίσεις που κατέστησαν την Κούβα κόκκινο πανί για την Ουάσινγκτον.
Η ανακατανομή της γης, η κρατικοποίηση οργανισμών κοινής ωφελείας και ο αδίστακτος πόλεμος κατά της διαφθοράς, συμπεριλαμβανομένων του κλεισίματος της βιομηχανίας τζόγου (η Κούβα ήταν κάτι σαν το Λας Βέγκας της εποχής) και της εκδίωξης των Αμερικανών επιχειρηματιών που ήλεγχαν τα καζίνο, ήταν ορισμένα από τα μέτρα που έθεσαν σε επιφυλακή τις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ. Αποκορύφωμα αυτών η απόφαση κρατικοποίησης όλων των εταιριών που ανήκαν σε Αμερικανούς.
Μέσα σε μια νύχτα οι ΗΠΑ είδαν σχεδόν 1 δις δολάρια (όσο δηλαδή εκτιμάτο η αξία των επιχειρήσεων) να χάνονται και να περνούν στα χέρια του κουβανικού κράτους. Την ίδια στιγμή όλοι οι Αμερικανοί επιχειρηματίες αλλά και Κουβανοί συντηρητικοί υποστηρικτές των ΗΠΑ και του προηγούμενου καθεστώτος Μπατίστα, διώχνονται και στέλνονται με συνοπτικές διαδικασίες και στη Φλόριντα.
Το… τελειωτικό χτύπημα στο Λευκό Οίκο ήταν η προσχώρηση της Κούβας στο κομμουνιστικό άρμα της ΕΣΣΔ. Οι ΗΠΑ ξαφνικά απέκτησαν ένα… φίδι στον κόρφο τους, μια χώρα ανεξάρτητη (αντίθετα με ότι συνέβαινε στην υπόλοιπη αμερικανική επικράτεια), προσκείμενη φιλικά προς τον μεγάλο εχθρό (Σοβιετική Ένωση) «φυτεμένη» λίγα μίλια μόνο από τις νοτιοανατολικές τους ακτές, στο Μαϊάμι, στην είσοδο του κόλπου του Μεξικού.
Το 1960 ο Κάστρο ξεκίνησε να υπογράφει συμφωνίες βοήθειας με την ΕΣΣΔ και η CIA πίεζε πλέον ανοιχτά να μπει ένα τέλος. Πέρα από το εμπάργκο που επιβλήθηκε, ήταν επιβεβλημένο να ανατραπεί το κομμουνιστικό καθεστώς, ακόμα καλύτερα αν κάτι τέτοιο συνδυαζόταν με τον θάνατο του Κουβανού ηγέτη.
Ο Κόλπος των Χοίρων και η Κρίση των Πυραύλων
Στη Γουατεμάλα, σε ειδικά διαμορφωμένο στρατόπεδο, ξεκίνησε η εκπαίδευση αντικαθεστωτικών Κουβανών από άνδρες της CIA με στόχο ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Η επιχείρηση που σχεδιάστηκε είναι φυσικά η περίφημη «απόβαση στον Κόλπο των Χοίρων», που ξεκίνησε στις 15 Απριλίου του 1961 και κατέληξε σε μια από τις μεγαλύτερες αποτυχίες ιμπεριαλιστικής επέμβασης των ΗΠΑ.
Οι δυνάμεις του Κάστρο και του Γκεβάρα εγκλώβισαν και τις αποδεκάτισαν την αποβατική δύναμη των 1500 εξόριστων Κουβανών και αξιωματικών της CIA. Διακόσοι εξ’ αυτών έπεσαν νεκροί, ενώ όλοι οι υπόλοιποι αιχμαλωτίστηκαν. Σε φιάσκο εξελίχθηκε παράλληλα και η βομβιστική επιδρομή από αέρος, κατά την οποία τέσσερις πιλότοι έχασαν τη ζωή τους.
Μέσα σε 72 ώρες όλα είχαν τελειώσει. Το κόστος της ατυχούς επιχείρησης για τις ΗΠΑ ξεπέρασε τα 45 εκατ. δολάρια (!), ενώ το πλήγμα στο γόητρό της έμοιαζε ανεπανόρθωτο. Ο πρόεδρος Τζον Κένεντι θα το αποκαθιστούσε εν μέρει ένα χρόνο μετά, απαιτώντας και πετυχαίνοντας την απόσυρση των σοβιετικών πυρηνικών πυραύλων από τον Κόλπο των Χοίρων.
Κάστρο και Νικίτα Χρουτσόφ αναγνωρίζονταν ως οι διασημότεροι σύμμαχοι – ηγέτες του κόσμου όταν λήφθηκε η απόφαση εγκατάστασης των πυραύλων σε κουβανικό έδαφος, ως απάντηση στην αντίστοιχη αμερικανικών στην Τουρκία. Ηταν τότε που η ανθρωπότητα έφτασε πιο κοντά από ποτέ στο χείλος του γκρεμού. Η ισορροπία του τρόμου εξαρτιόταν από το πάτημα ενός κουμπιού. Για περίπου μία εβδομάδα οι εκατέρωθεν προειδοποιήσεις και η ανυποχώρητη στάση των δύο αντιπάλων δεών ενσάρκωναν τον κίνδυνο του πυρηνικού ολέθρου.
Τελικά το αδιέξοδο λύθηκε με αμοιβαίες αποχωρήσεις. Η ΕΣΣΔ ανακοίνωσε ότι θα απέσυρε τους ήδη εγκατεστημένους πυραύλους και ο Κένεντι δεσμεύτηκε ότι οι ΗΠΑ δεν θα υλοποιούσαν την απειλή εισβολής στην Κούβα, ενώ αποδέχθηκε μυστικά την απομάκρυνση των αμερικανικών πυραύλων από το τουρκικό έδαφος.
Οι συνέπειες και η αντοχή της Κούβας στο εμπάργκο
Οι ΗΠΑ δεν συγχώρεσαν ποτέ όμως τον Κάστρο που στέρησε την… «παιδική τους χαρά», όπως είχε χαρακτηριστεί το πανέμορφο νησί της Καραϊβικής. Ο κατ’ εξοχήν τόπος αναψυχής και πλουτισμού για τους Αμερικανούς θα εξελισσόταν σε άβατο για αυτούς επί σειρά ετών.
Σύμφωνα με υπολογισμούς ερευνητών του ΟΗΕ, το οικονομικό εμπάργκο των ΗΠΑ είχε στοιχίσει έως το 2011 στην Κούβα περίπου 700 δισ. δολάρια στην, δηλαδή το ισοδύναμο επτά χρόνων ανάπτυξης, με σοβαρότατες κοινωνικές συνέπειες, μια αναρίθμητη σειρά συνωμοσιών και αποπειρών δολοφονίας του Κάστρο και μια σειρά τρομοκρατικών επιθέσεων, που περιέλαβαν την κατάρριψη ενός επιβατικού κουβανικού αεροσκάφους και την επίθεση σε ένα κουβανικό ξενοδοχείο, που στοίχισε τη ζωή ενός Ιταλού τουρίστα.
Με την «κρίση των πυραύλων» εξασφαλίστηκε η υπόσχεση της Ουάσιγκτον στη Μόσχα ότι δεν θα εισβάλλει στο νησί, αυτό όμως δεν την εμπόδισε να επιδοθεί επί δεκαετίες σε κάθε δυνατή μορφή υπονόμευσης του κουβανικού καθεστώτος. Εως και σήμερα η Κούβα δυσκολευόταν πολύ να αποκτήσει προϊόντα από τη διεθνή αγορά ή να διατηρήσει ένα αποδεκτό επίπεδο διεθνών τηλεπικοινωνιών, ενώ παραμένει αποκομμένη από τις διεθνείς χρηματαγορές.
Το 1992, όταν η Κούβα δέχτηκε το ισχυρότερο πλήγμα της ιστορίας της, με την ξαφνική κατάρρευση της ΕΣΣΔ, η Ουάσιγκτον σκλήρυνε ακόμα περισσότερο τη στάση της με την Toricelli Act, απαγορεύοντας στις θυγατρικές των αμερικανικών εταιρειών να συναλλάσσονται και τον ελλιμενισμό επί εξάμηνο σε βορειοαμερικανικά λιμάνια πλοίων που είχαν προσεγγίσει κουβανέζικα. Τα μέτρα έπληξαν κυρίως τις εισαγωγές τροφίμων, φαρμάκων και ιατρικού εξοπλισμού, που είχε δραματικά ανάγκη το νησί, προκαλώντας σημαντικά προβλήματα και θανάτους, κατά την American Association for World Health.
Η σοβιετική κατάρρευση είχε ήδη οδηγήσει την Κούβα στην απότομη απώλεια του 30-40% του ΑΕΠ της και του 60-70% των διεθνών οικονομικών της ανταλλαγών. Η χώρα κόντεψε να διαλυθεί, το ηλεκτρικό κοβόταν το μεγαλύτερο διάστημα της ημέρας, με αποτέλεσμα να μη διατηρούνται τα τρόφιμα στα ψυγεία, το καθεστώς όμως διασώθηκε, παρά τη λαίλαπα, περνώντας δια του πυρός και του σιδήρου της «ειδικής περιόδου». Ο στρατός εφήρμοσε τα σχέδιά του για περίπτωση πολέμου και η Κούβα επιβίωσε προσφεύγοντας σε οικονομία πολεμικών συνθηκών.
Το χρονικό της κρίσης
Στα 55 δύσκολα χρόνια στις διπλωματικές σχέσεις της Κούβας με τις ΗΠΑ πρωταγωνίστησαν 11 Αμερικανοί πρόεδροι και δύο αδέλφια: ο Φιντέλ και ο Ραούλ Κάστρο. Αυτό είναι το χρονολόγιο με τις πιο δύσκολες στιγμές στις διμερείς σχέσεις:
1960: Το Κογκρέσο των ΗΠΑ εξουσιοδοτεί τον πρόεδρο Ντουάιτ Αϊζενχάουερ να προχωρήσει σε εμπορικό εμπάργκο κατά της Κούβας.
1961: Τον Ιανουάριο οι δύο χώρες διακόπτουν τις διπλωματικές τους σχέσεις. Τον Απρίλιο του ίδιου έτους πραγματοποιείται η Εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων.
1962: Τον Φεβρουάριο η Κούβα αποβάλλεται από τον Οργανισμό Αμερικανικών Κρατών (OAS) και ο πρόεδρος Κένεντι σκληραίνει ακόμα περισσότερο τη στάση του, προχωρώντας σε ολικό εμπάργκο κατά της Κούβας. Τον Οκτώβριο εκτυλίσσεται το χρονικό της Κρίσης των Πυραύλων, με τις 12 αγωνιώδεις μέρες έως την «ανακωχή» ΗΠΑ – ΕΣΣΔ, με φόντο την Κούβα.
1965: Τον Οκτώβριο ο Φιντέλ Κάστρο ιδρύει το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας.
1965-1973: Πάνω από 100.000 Κουβανοί εγκαταλείπουν την χώρα με κατεύθυνση τις ΗΠΑ. Οι επιχειρήσεις γίνονταν, είτε με μικρά σκάφη από λιμάνια του νησιού είτε με τις λεγόμενες «πτήσεις ελευθερίας» επί προεδρίας Τζόνσον και Νίξον.
1977: Ο πρόεδρος Τζίμι Κάρτερ δημιουργεί Συνδέσμους για την επίλυση διμερών διαφορών με την Κούβα.
1980: Ο πρόεδρος Ρόναλντ Ρίγκαν ξεκαθαρίζει ότι η στάση της χώρας του απέναντι στην Αβάνα δεν πρόκειται να μεταβληθεί.
1990: Το τέλος της ΕΣΣΔ προκαλεί σοβαρότατα οικονομικά προβλήματα στην Κούβα. Η κυβέρνηση ανακοινώνει περιορισμούς στην κατανάλωση (ιδίως στον τομέα της ενέργειας) προκειμένου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες. Είναι η περίφημη «periodo especial» στην οποία οι Κουβανοί υποφέρουν από το εμπάργκο αλλά αντέχουν.
1994: Περίπου 40.000 Κουβανοί επιχειρούν ακόμα και με αυτοσχέδιες βάρκες να φτάσουν στις ακτές της Φλόριντα.
1996: O πρόεδρος Μπιλ Κλίντον υπογράφει το Νόμο Χελμς/Μπάρτον (από τα ονόματα δύο ρεπουμπλικάνων βουλευτών), ο οποίος προβλέπει προσφυγή στην Δικαιοσύνη για όσα φυσικά ή νομικά πρόσωπα κάνουν μπίζνες στην Αβάνα επί αμερικανικών (προ Κάστρο) συμφερόντων.
2000: Η υπόθεση του μικρού Ελιάν Γκονσάλες, ο οποίος έφτασε με βάρκα στην Φλόριντα για να ζήσει με τους θείους του, προκαλεί νέα πολύμηνη ένταση στις διμερείς σχέσεις. Oι συγγενείς του μικρού ήθελαν να τον κρατήσουν στην Φλόριντα (η μητέρα του είχε πνιγεί στην προσπάθειά της να φτάσει στις ΗΠΑ), ενώ ο πατέρας του απαιτούσε από την αμερικανική κυβέρνηση να τον επιστρέψει στην Κούβα, Τελικά, με δικαστική απόφαση ο μικρός επέστρεψε στον πατέρα του. Ακόμα και η υλοποίηση της δικαστικής απόφασης ήταν περιπετειώδης: πάνοπλοι άνδρες του FBI εισέβαλαν στο διαμέρισμα που ζούσε ο Ελιάν και τον απομάκρυναν. Σήμερα ο Ελιάν είναι 21 χρόνων και ακολουθεί καριέρα στρατιωτικού στην Κούβα.
Τον Οκτώβριο του 2000 ο Φιντέλ Κάστρο και ο νεοεκλεγείς πρόεδρος της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες υπογράφουν το Convenio Integral de Cooperación, μια διμερή στρατηγικής σημασίας εμπορική συμφωνία που προβλέπει ότι το Καράκας θα στέλνει καθημερινά 53.000 βαρέλια πετρέλαιο στην Αβάνα, ενώ η Κούβα θα στείλει γιατρούς. Οι δύο χώρες δημιουργούν μια νέα συμμαχία κατά των καπιταλιστικών κρατών του δυτικού ημισφαιρίου.
2001: Ο νεοεκλεγείς πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους ο νεώτερος ανακοινώνει ότι θα σκληρύνει ακόμα περισσότερο τη στάση του έναντι του Φιντέλ Κάστρο.
2007: Ο ίδιος πρόεδρος ανακοινώνει ότι θα δημιουργήσει ταμείο βοήθειας και ανάπτυξης της Κούβας υπό την προϋπόθεση ότι η χώρα θα κάνει αληθινά βήματα προς τη Δημοκρατία.
2008: Ο Φιντέλ Κάστρο αποσύρεται από την ηγεσία και την προεδρία αναλαμβάνει ο αδελφός του, Ραούλ.
2009: Ο Μπαράκ Ομπάμα αναλαμβάνει την προεδρία με τη δέσμευση ότι οι ΗΠΑ δεν θα επιβάλλουν την άποψή τους στις υπόλοιπες χώρες της αμερικανικής ηπείρου. Η κυβέρνησή του προχωρά σε άρση ορισμένων περιορισμών στα ταξίδια συγγενών στην Κούβα. Τον Δεκέμβριο συλλαμβάνεται στην Κούβα ο Άλαν Γκρος, ο οποίος καταδικάζεται σε κάθειρξη 11 ετών για κατασκοπεία.
2013: Αμερικανοί και Κουβανοί αξιωματούχοι συναντώνται με στόχο να αποκατασταθεί η «παγωμένη» από το 1963 αλληλογραφία μεταξύ των δύο χωρών. Παράλληλα, αποφασίζεται να ξεκινήσει διάλογος με την Αβάνα για το μεταναστευτικό. Ο Ομπάμα συναντάται, όμως, και με εκπρόσωπους της κουβανικής κοινότητας στο Μαϊάμι, η οποία τού ζητά να μην αποκαταστήσει τις σχέσεις με την Κούβα.
2014: Μετά την ανακοίνωση της αποφυλάκισης του Άλαν Γκρόσμαν, όπως και τριών Κουβανών από φυλακές των ΗΠΑ, Αβάνα και Ουάσινγκτον ανακοινώνουν την πρόθεσή τους να αποκαταστήσουν διπλωματικές σχέσεις. Στο Κογκρέσο, οι Ρεπουμπλικάνοι εκφράζουν την οργή τους.
